Zawał jest zdarzeniem nagłym, mogącym wystąpić zarówno w domu, jak i miejscu pracy. Czy jednak atak serca w trakcie wykonywania obowiązków zawodowych zgodnie z poznanymi w trakcie kursów BHP zasadami może być uznany za wypadek przy pracy ze wszystkimi tego konsekwencjami?

W dużej mierze zależy to od sytuacji. Zawał może być uznany za wypadek przy pracy jedynie w sytuacjach, które spełniają definicję wypadku przy pracy z art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. 2002, nr 199, poz. 1673, z późn. zm.). Mówi ona, że wypadek przy pracy jest zdarzeniem spowodowanym czynnikiem zewnętrznym, musi mieć konsekwencje w postaci uszczerbku na zdrowiu lub śmierci poszkodowanego, jak również związek z wykonywaną pracą. W przypadku zawału w firmie najtrudniejsze do udowodnienia przy klasyfikowaniu zdarzenia są: przyczyna zewnętrzna oraz związek z obowiązkami zawodowymi.

Przyczyny zewnętrzne

Zawał trudno uznać za zdarzenie, które ma tylko jedną przyczynę – zazwyczaj jest to splot różnych okoliczności, wynikających zarówno ze stanu zdrowia pracownika, jak również wykonywanych przez niego zadań. Do najczęściej wskazywanych przyczyn zewnętrznych w przypadku zawałów w pracy należy przeciążenie psychiczne (spowodowane np. znacznym stresem), jak również nadmierny wysiłek fizyczny (np. zbyt wielkie ciężary do dźwigania). Jednak to nie wystarczy, by zawał został uznany za wypadek przy pracy – konieczne jest udowodnienie, że obciążenie pracownika było nadmierne i wykroczyło poza przyjęte normy na określonych stanowiskach pracy. W wielu przypadkach sądy uznają, że np. występowanie stresu jest związane z wybranymi stanowiskami pracy oraz wykonywanymi obowiązkami i nie może być traktowane jako przyczyna zewnętrzna (np. wyrok sądu apelacyjnego III AUa 864/99 OSA 2001/10/37 w Warszawie oraz wyrok SN II UKN 407/97 OSNP 1998/21/644, które potwierdziły, że na danych stanowiskach określony poziom stresu jest rzeczą normalną i nie może być uznany za przyczynę zewnętrzną. Jedynie przekroczenie tego poziomu daje możliwość zakwalifikowania zawału w kategoriach wypadku przy pracy). Problematyczne jednak pozostaje określenie poziomu „normy” oraz momentu, w którym następuje jej przekroczenie. Zgodnie z wyrokiem SN II UKN 22/99 OSNP 2000/18/696 nie istnieją odgórne ustalone poziomy dopuszczalnych obciążeń psychicznych i fizycznych. Ustalenia, czy były one nadmierne dla danego pracownika, należy dokonywać w odniesieniu do konkretnego wydarzenia, kondycji i stanu zdrowia zatrudnionego w danym dniu. Oznacza to, że to samo obciążenie może w jednym dniu być uznane za przyczynę zewnętrzną wypadku przy pracy, a w innym nie. Na ocenę nie wpływa również spełnienie innych norm BHP (np. dotyczących wagi ciężarów przenoszonych ręcznie), co potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku SN II UKN 419/00 OSNP 2003/5/136. Również w sytuacjach, gdy pracownik nie przekroczył norm obciążenia i pracował zgodnie z wymogami BHP, zawał może być uznany za wypadek przy pracy. Co ważne przy dokonywaniu klasyfikacji, pracownik powinien posiadać ważne badania lekarskie (potwierdzające jego zdolność do pracy), jak również mieć odbyte szkolenie BHP – wstępne i okresowe.

Za przyczynę zewnętrzną nie może być uznany stan zdrowia pracownika (np. zmiany miażdżycowe, problemy z układem krążenia). Czynnik musi pochodzić spoza organizmu poszkodowanego (wyrok SN II UKN 87/99 OSNP 2000/20/760), co oznacza, że w sytuacji gdy zawał nastąpił w trakcie wykonywania normalnych czynności i obowiązków, na skutek pogorszenia stanu zdrowia pracownika, nie będzie on uznany za wypadek przy pracy, a jedynie za zdarzenie, które akurat miało miejsce na terenie zakładu.

Wykonywane obowiązki

Kolejnym elementem koniecznym do zakwalifikowania zawału w kategoriach wypadku przy pracy jest powiązanie go z wykonywanymi obowiązkami. Występujące przyczyny zewnętrzne zawału muszą pozostawać w związku wykonywaniem obowiązków zawodowych (wyrok SN II UKN 281/97 OSNP 1998/15/456). Art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób precyzuje, jakiego rodzaju powinien być to związek. Ustawa wymienia wykonywanie czynności i poleceń przełożonych, pracę na rzecz pracodawcy (bez wyraźnego polecenia), jak również czas w którym pracownik pozostaje do dyspozycji pracodawcy (w drodze na miejsce wykonywania obowiązków) jako sytuacje, które pozostają w związku z pracą. Jedynie w tych trzech przypadkach zawał będzie mógł być traktowany jako wypadek przy pracy. Konieczne będzie również udowodnienie, że występująca przyczyna zewnętrzna, która do niego doprowadziła była związana w wykonywaniem obowiązków (wyrok SN dnia 5 czerwca 2013 r., III UK 80/12 potwierdza, że nie może to być samoistne pogorszenie stanu zdrowia, będące wynikiem rozwoju choroby).

Zakwalifikowanie zawału w miejscu pracy do wypadków przy pracy wymaga więc dokładnej analizy sytuacji i czynników, które go spowodowały, wskazania jego zewnętrznych przyczyn oraz powiązania ich ze skutkami (uszczerbkiem na zdrowiu) i wykonywanymi obowiązkami zawodowymi. Dlatego też każdą sytuację należy rozpatrywać indywidualnie z uwzględnieniem stanu zdrowia pracownika i okoliczności w których się wydarzyła.

Przeciwdziałanie zawałowi

Przeciwdziałanie zawałowi w dużej mierze opiera się na minimalizowaniu wpływu czynników, które mogą go wywołać, przede wszystkim stresu. Pracownicy zatrudnieni na stanowiskach narażonych na negatywne oddziaływanie stresu mogą wnioskować do pracodawcy o przeprowadzenie dodatkowych szkoleń BHP, pomagających eliminować ten czynnik w codziennej pracy. Pracodawca może również rozszerzyć zakres obowiązkowych, okresowych kursów BHP o tematykę radzenia sobie w trudnych, nerwowych sytuacjach i techniki relaksacji.

Często zakłada się, że ten typ zagrożeń dotyczy jedynie pracowników umysłowych i top managementu, ale spotykają się z nim również zatrudnieni na stanowiskach robotniczych (np. działający pod presją czasu pracownicy produkcji, operatorzy wózków widłowych, budowlańcy). Warto, więc, organizując kursy zawodowe dla pracowników rozszerzyć je o naukę umiejętności panowania nad stresem. W połączeniu ze zdrowym trybem życia pozwoli to zapobiec wielu zawałom, nie tylko w pracy.